Địa Danh

Hương Sơn là một huyện trung du, miền núi nằm về phía tây bắc của tỉnh Hà Tĩnh, Việt Nam.

Vị trí địa lý và tự nhiên

• Phía nam của huyện giáp huyện Vũ Quang, phía bắc giáp các huyện Thanh Chương và Nam Đàn (tỉnh Nghệ An), phía tây giáp tỉnh Bô-LyKhăm Say của Lào, phía đông giáp huyện Đức Thọ. Cách thủ đô Hà Nội, thành phố Vinh, thị xã Hồng Lĩnh và thị xã Hà Tĩnh lần lượt khoảng 365 km, 55 km, 35 km và 70 km.
• Địa hình đồi núi xen đồng bằng thung lũng sông Ngàn Phố, sông Ngàn Sâu và các phụ lưu, dốc từ tây - bắc xuống đông - nam, cao nhất là núi Bà Mụ (1.357 m) trên biên giới Việt Lào.
• Các dãy núi chính: dãy núi Giăng Màn (thuộc dãy Trường Sơn); núi Kim Sơn (rú Vằng); dãy núi Mồng Gà; dãy núi Thiên Nhận; núi Hoa Bảy,...

Lịch sử

• Nguyên là huyện Dương Toại, thuộc quận Cửu Đức.
• Đời Tấn Vũ Đế tách lập huyện Phố Dương, nay có 2 làng Phố Châu và Phúc Dương.
• Đời Đường là châu Phúc Lộc.
• Thời nhà Đinh và nhà Tiền Lê thuộc đất Hoan Châu.
• Thời nhà Lý là hương Đỗ Gia thuộc châu Nghệ An.
• Thời nhà Trần và thuộc nhà Minh là hai huyện Cổ Đỗ (vùng đất chủ yếu thuộc Hương Sơn ngày nay) và Thổ Hoàng (các vùng đất thuộc hai huyện Hương Khê và Vũ Quang ngày nay)
• Thời nhà Hậu Lê ban đầu là huyện Đỗ Gia, từ năm 1490, đời vua Lê Thánh Tông, là huyện Hương Sơn, thuộc phủ Đức Quang, xứ Nghệ An (sau đó là trấn Nghệ An).
• Từ năm 1831-1919, là huyện Hương Sơn, phủ Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh.
• Năm Tự Đức thứ 21 (1868) huyện Hương Khê (vùng đất của huyện Thổ Hoàng trước đây) tách ra khỏi Hương Sơn.
• Năm 1931, hệ thống hành chính nước ta bỏ cấp phủ. Huyện Hương Sơn trực thuộc tỉnh Hà Tĩnh.
• Thời Việt Nam dân chủ cộng hòa (1945-1975): huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh.
• Năm 1976- 1991: huyện Hương Sơn, tỉnh Nghệ Tĩnh.
• Năm 1976, xã Ân Phú thuộc Hương Sơn chuyển sang huyện Đức Thọ và đổi tên thành xã Đức Ân. Năm 2000 lại chuyển về huyện Vũ Quang và đổi lại tên cũ là xã Ân Phú. Từ đây, huyện Hương Sơn có 31 xã: Sơn An, Sơn Bằng, Sơn Bình, Sơn Châu, Sơn Diệm, Sơn Giang, Sơn Hà, Sơn Hàm, Sơn Hòa, Sơn Hồng, Sơn Kim, Sơn Lâm, Sơn Lễ, Sơn Lĩnh, Sơn Long, Sơn Mai, Sơn Mỹ, Sơn Ninh, Sơn Phố, Sơn Phú, Sơn Phúc, Sơn Quang, Sơn Tân, Sơn Tây, Sơn Thịnh, Sơn Thọ, Sơn Thủy, Sơn Tiến, Sơn Trà, Sơn Trung, Sơn Trường.
• Ngày 22-7-1989, thành lập thị trấn Phố Châu từ xã Sơn Phố.
• Từ năm 1991 đến nay: huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh.
• Ngày 19-11-1997, thành lập thị trấn Tây Sơn.
• Ngày 2-8-1999, sáp nhập xã Sơn Phố vào thị trấn Phố Châu.
• Đến năm 2000, huyện Hương Sơn có 2 thị trấn là Phố Châu, Tây Sơn và 30 xã: Sơn An, Sơn Bằng, Sơn Bình, Sơn Châu, Sơn Diệm, Sơn Giang, Sơn Hà, Sơn Hàm, Sơn Hòa, Sơn Hồng, Sơn Kim, Sơn Lâm, Sơn Lễ, Sơn Lĩnh, Sơn Long, Sơn Mai, Sơn Mỹ, Sơn Ninh, Sơn Phú, Sơn Phúc, Sơn Quang, Sơn Tân, Sơn Tây, Sơn Thịnh, Sơn Thọ, Sơn Thủy, Sơn Tiến, Sơn Trà, Sơn Trung, Sơn Trường.
• Ngày 4-8-2000, xã Sơn Thọ chuyển sang thuộc huyện Vũ Quang.
• Ngày 2-1-2004, chia xã Sơn Kim thành 2 xã: Sơn Kim 1 và Sơn Kim 2.
• Từ đó, huyện Hương Sơn có 2 thị trấn: Sơn Phố, Tây Sơn và 30 xã: Sơn An, Sơn Bằng, Sơn Bình, Sơn Châu, Sơn Diệm, Sơn Giang, Sơn Hà, Sơn Hàm, Sơn Hòa, Sơn Hồng, Sơn Kim 1, Sơn Kim 2, Sơn Lâm, Sơn Lễ, Sơn Lĩnh, Sơn Long, Sơn Mai, Sơn Mỹ, Sơn Ninh, Sơn Phú, Sơn Phúc, Sơn Quang, Sơn Tân, Sơn Tây, Sơn Thịnh, Sơn Thủy, Sơn Tiến, Sơn Trà, Sơn Trung, Sơn Trường, giữ ổn định cho đến nay.

Hệ thống giáo dục và đào tạo

• Huyện Hương Sơn hiện nay có các trường Trung học Phổ thông là:

1. Trường THPT Hương Sơn: thị trấn Phố Châu
2. Trường THPT Lý Chính Thắng.: xã Sơn Hòa
3. Trường THPT Cao Thắng: xã Sơn Tây
4. Trường THPT Lê Hữu Trác: xã Sơn Châu
5. Trường THPT Nguyễn Khắc Viện: xã Sơn Bằng

• Một hoặc hai xã có 1 trường Trung học cơ sở và 1 trường tiểu học, riêng thị trấn Phố Châu có 2 trường Trung học cơ sở chất lượng cao mang tên Nguyễn Tuấn Thiện (trường Năng Khiếu cũ) và trường Trung học cơ sở Phố Diệm và trường Tiểu học Phố Châu
• Trung tâm Hướng nghiệp - Dạy nghề và Giáo dục thường xuyên địa chỉ Thị trấn Phố Châu. Được sáp nhập từ hai đơn vị Trung tâm Kỹ thuật tổng hợp - Hướng nghiệp dạy nghề và Trung tâm Giáo dục thường xuyên vào năm 2012.

Truyền thống văn hóa

Hương Sơn xưa kia thuộc phủ Đức Quang (gồm Hương Sơn, Đức Thọ, Can Lộc, Nghi Xuân, Thanh Chương, Nghi Lộc) được xem là vùng đất học của xứ Nghệ. Trong thời kỳ phong kiến, Hương Sơn có hơn 20 vị đỗ đại khoa (từ tiến sĩ trở lên) với những dòng họ nổi tiếng khoa bảng như: Đinh Nho, Tống Trần, Hà Huy, Lê Khánh, Nguyễn Khắc, Đào Duy, Lê Xuân, Văn Đình, Đặng Đình, Trần Đình … và các làng giàu truyền thống văn hoá như: Hữu Bằng, Tuần Lễ, Gôi Mỹ, Thịnh Xá... Ngày nay có nhiều người thành đạt ở Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh và nước ngoài.

Hương Sơn là quê hương của danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác, Hiến sát sứ Nguyễn Kính Hài (1448-?), Đô Ngự sử Nguyễn Tử Trọng (1485-?); Hoàng giáp Nguyễn Văn Lễ; Hiến sát sứ- tiến sĩ Nguyễn Thủ Xứng (1442-?); Tiến sĩ Đinh Nho Công; Hoàng giáp Đinh Nho Hoàn; Tiến sĩ, Thượng thư, Nghĩa quận công Tống Tất Thắng; Tổng binh đồng tri Đinh Nho Côn; Tiến sĩ Đinh Nho Điển; Hoàng giáp, Bố chính Phạm Huy ((1470 - ?)); danh sĩ Lê Hữu Tạo; Thượng thư Đào Hữu Ích; Đốc học Nguyễn Xuân Đản; Hoàng giáp Nguyễn Khắc Niêm; Lê Khánh Lam (Tham tri bộ Lễ); nhà văn hóa Nguyễn Khắc Viện, nhà cách mạng Hà Huy Giáp; Lê Xuân Đồng, Lý Chính Thắng, Lê Bình...; các danh tướng Nguyễn Tuấn Thiện, Nguyễn Lỗi,Văn Đình Dận, Cao Thắng, Lương Hiển...

Những nhân vật thành đạt thời hiện đại

Có nhiều người con của Hương Sơn thành đạt ở Việt Nam

• Lê Xuân Tùng: cựu Uỷ viên Bộ Chính trị, Bí thư Thành ủy Hà Nội, quê quán: xã Sơn Lễ;
• Lê Minh Hương: cựu Ủy viên Bộ Chính trị, Thượng tướng, Bộ trưởng Bộ Công an, quê quán: xã Sơn Tân;
• Phạm Song: cựu bộ trưởng Bộ Y tế, quê quán: xã Sơn Long;
• Lê Đức Thúy: cựu thống đốc Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, quê quán: xã Sơn Thịnh;
• Trần Cẩm Tú: nguyên Bí thư tỉnh ủy Thái Bình, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Kiểm tra Trung ương Đảng CSVN, quê quán: xã Sơn Ninh;
• Đinh Xuân Lâm: giáo sư sử học, quê quán: xã Sơn Tân;
• Lê Khả Kế: giáo sư, nhà ngôn ngữ học, quê quán: xã Sơn Bằng
• Hà Huy Khoái: giáo sư, viện sĩ toán học, cựu viện trưởng Viện Toán học Việt Nam, quê quán: xã Sơn Thịnh;
• Lê Xuân Lựu: giáo sư, trung tướng, cựu giám đốc Học viện Chính trị Quân sự, quê quán: xã Sơn Lễ;
• Đặng Quang Phương: Tiến sĩ luật học, Phó chánh án Toà án Nhân dân Tối cao, quê quán: xã Sơn Thịnh;
• Hà Học Hợi: nguyên Phó Trưởng ban Tư tưởng – Văn hóa TW, quê quán: xã Sơn Hòa;
• Đinh Nho Liêm: nguyên Ủy viên Trung ương Đảng CSVN, nguyên Thứ trưởng thứ nhất Bộ Ngoại giao, quê quán: xã Sơn Hòa;
• Tống Trần Đào: nguyên Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp, quê quán: xã Sơn Hòa;
• Nguyễn Đường: Trung tướng, nguyên Cục trưởng Cục Tài chính/ Bộ Quốc phòng, nguyên Ủy viên Ủy ban Kế hoạch Nhà nước, quê quán: xã Sơn Hòa;
• Lê Xuân Anh: Giáo sư, TSKH, giảng viên Trường Đại học Bách khoa Saint Petersburg - Liên bang Nga, quê quán: xã Sơn Thịnh;
• Lê Khánh Châu: Giáo sư, TSKH, giảng viên trường Ruhr-Univesity Bochum, Cộng hòa Liên bang Đức;
• Nguyễn Quang Đỗ Thống: Giáo sư, TSKH, giảng viên Trường Đại học Franche-Comté, Bretagne-Pháp
• Cù Xuân Dần: Giáo sư, TSKH, Nhà giáo Nhân dân, nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Nông nghiệp 1 Hà Nội;
• Đinh Quang Báo: Giáo sư, TS, nguyên hiệu trưởng trường Đại học Sư phạm Hà Nội;
• Hà Huy Cương: Giáo sư, TSKH, nguyên Trưởng Khoa Công trình Quân sự, Học viện Kỹ thuật Quân sự, quê Sơn Thịnh
• Nguyễn Khắc Viện: Nhà văn Hóa lỗi lạc Ông được Chính phủ Pháp tặng giải thưởng Grand prix de la Francophonie quê quán xã: Sơn Hòa
• Nguyễn Khắc Phi : Giáo sư, Nguyên giảng viên trường Đại học Hà Nội , Nguyên Tổng biên tập nhà xuất bản giáo dục Việt Nam quê quán: xã Sơn Hòa
• Trần Việt Thanh: Tiến sĩ, Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ, quê Sơn Thịnh
• Lê Minh Hưng: Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam khoá XII, nguyên Phó Thống đốc Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, Phó Chánh Văn phòng Trung ương Đảng CSVN, quê Sơn Tân
• Nguyễn Hữu Dư: Giáo sư TSKH, nguyên Phó Hiệu Trưởng Trường Đại học Khoa Học Tự Nhiên, Chủ tịch Hội Toán học Việt Nam, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Cao cấp Về Toán, quê quán: Xã Sơn Ninh
• Đoàn Minh Huấn: Ủy viên dự khuyết Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam khoá XII, Giám đốc Học viện Chính trị khu vực I - Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh.
• Phạm Xuân Thuyết  : Thiếu tướng -Tư Lệnh Quân đoàn 4 ,quê quán : Xã Sơn Ninh
• Phạm Lê Hùng:Chủ tịch HĐQT Công ty Cổ phần Đầu tư thương mại và Khai thác khoáng sản Thăng Long,quê quán Sơn Tiến
• Nhà Doanh Nghiệp : Nguyễn Chí Linh ( Nguyễn Khắc Linh) chủ tịch Tập đoàn Lioa quê quán xã Sơn Hòa
• Nguyễn Khắc Sơn : Chủ tịch tập đoàn Sơn An (SƠN AN GROUP) quê quán: Xã Sơn Hòa là Chủ đầu tư xây dựng chợ Gôi xã Sơn Hòa

Di tích và danh thắng nổi tiếng

• Chùa Tượng Sơn ở làng Yên Hạ, xã Sơn Giang. Được mẹ của đại danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác sáng lập và xây dựng từ thời Hậu Lê (đầu thế kỷ 18).
• Khu di tích Hải Thượng Lãn Ông bao gồm: Nhà thờ Lê Hữu Trác thôn Bầu Thượng, xã Sơn Quang; và mộ Lê Hữu Trác ở núi Minh Từ xã Sơn Trung được Bộ Văn hóa - Thông tin xếp hạng Di tích Văn hóa cấp Quốc gia.
• Chùa Nhiễu Long (chùa Cao): thị trấn Phố Châu.
• Đình Tứ Mỹ ở xã Sơn Châu (Di tích lịch sử- cách mạng thế kỷ 20);
• Mộ và nhà thờ danh nhân Nguyễn Lỗi ở xã Sơn Bình (danh nhân lịch sử thế kỷ 15).
• Nhà thờ danh tướng Nguyễn Tuấn Thiện ở xã Sơn Ninh (danh nhân lịch sử thế kỷ 15)
• Nhà thờ Đại Tôn Họ Nguyễn Khắc ở Xã Sơn Hòa
• Nhà thờ danh thần Tống Tất Thắng ở xã Sơn Hòa
• Nhà thờ họ Hà Huy(Sơn Thịnh)
• Đền Gôi Vị xã Sơn Hòa
• Nhà thờ Lê Hữu Tạo ở xã Sơn Lễ (danh nhân lịch sử thế kỷ 18)
• Nhà thờ Đào Hữu Ích ở Xã Sơn Bằng, huyện Hương Sơn.
• Nhà thờ danh tướng Cao Thắng ở xã Sơn Lễ, huyện Hương Sơn (danh nhân lịch sử thế kỷ 19)
• Di tích kiến trúc nghệ thuật Đền Bạch Vân và chùa Thịnh Xá.
• Chùa Côn Sơn(Sơn Tiến-Hương Sơn) ngày xưa địa điểm này là nơi cất giấu lương thực, của cải và vũ khí chiến đấu phục vụ nghĩa quân Lam Sơn. Khi đất nước thái bình, Nguyễn Trãi đã cho xây dựng chùa Côn Sơn tại vị trí này như một nghĩa cử đền đáp dành cho nhân dân đã cưu mang giúp đỡ nghĩa quân trong những ngày tháng gian khổ chiến đấu chống quân thù ở mảnh đất này.
• Chùa Bục Bục(Sơn Hòa-Hương Sơn):Chùa được vua Lê (Hậu Lê) cho xây dựng để an ủi vong linh các tướng sỹ đã ngã xuống trong chiến dịch đánh quân Minh trên phòng tuyến dãy núi Thiên Nhẫn (gần đó) và cũng là để bày tỏ sự biết ơn của Triều đình với Hoàng hậu Trần Thị Bích Ngọc-Người có công xây dựng An Ấp (nay là xã Sơn Hoà) thành một trang ấp trù phú. 
• Chùa Đức Mẹ(Sơn Thịnh-Hương Sơn):Chùa Đức Mẹ nổi tiếng ở Sơn Thịnh, Hương Sơn, Hà Tĩnh. Lễ chùa hàng năm vào ngày 3-3 âm lịch.
• Nhà thờ Nguyễn Thạc Chí ở xã Sơn An.
• Nhà thờ Hồ Đắc Thọ ở xã Sơn Bằng.
• Nhà thờ danh tướng Lương Hiển (năm 1784)- Khối 17 - TT Phố châu.
• Khu nghỉ mát Nước Sốt ở xã Sơn Kim
• Khu du lịch thác Xai Phố với những quang cảnh tự nhiên và thơ mộng Sơn Hồng, phía Tây Bắc Hương sơn
• Thành Lục Niên trên dãy núi Thiên Nhận [1], xã Sơn Thịnh: Nơi Lê Lợi làm căn cứ chống quân xâm lược nhà Minh.

Lễ hội truyền thống

• Hội chợ Tết (chợ Trâu và chợ Bò) ở chợ Bè nay là Chợ Gôi (làng Thịnh Xá- tổng Yên Ấp nay là xã Sơn Hòa) và ở chợ Choi (nay thuộc xã Sơn Hà) vào ngày 19, 20 tháng Chạp.

Ngoài các di tích nổi tiếng nêu trên, ở xã Sơn Phúc còn có cây Thị hơn 100 năm tuổi, nằm ở vườn của gia đình ông Tường, xóm Kim Sơn 2, xã Sơn Phúc. Cây Thị này phải có đến 7 thanh niên nối tay nhau ôm mới xuể. Nhưng ở trong thân cây lại rỗng ruột, muốn leo lên ngọn người ta có thể chui vào trong ruột cây vào leo lên. chùa nhiễu long(còn gọi là chùa cao) ở thị trấn phố châu

Kinh tế

• Nông nghiệp:

• Chăn nuôi: Trâu, bò, hươu,
• Trồng trọt: Lúa nước, hoa màu, cây ăn quả (Cam bù, chanh, mít, bưởi,...)

• Lâm nghiệp: Trồng rừng, Khai thác và chế biến Lâm sản
• Thương mại: Buôn bán với nước bạn Lào qua cửa khẩu Cầu Treo. Ngày 19/10/2007, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Tấn Dũng ký Quyết định số 162/2007/QĐ-TTg Ban hành Quy chế hoạt động của Khu kinh tế cửa khẩu Cầu Treo- tỉnh Hà Tĩnh.
• Công nghiệp: khu công nghiệp cửa khẩu cầu treo đang được đầu tư và xây dựng.
• Dịch vụ và du lịch:

• Khu nghỉ mát Nước Sốt ở xã Sơn Kim.
• Khu nghỉ dưỡng sinh thái Hải thượng Lãn Ông ở xã Sơn Trung.

Đặc sản

Cam bù, nhung hươu, mật ong rừng, trầm hương, gỗ quý, kẹo cu đơ...

Hương Sơn có quốc lộ 8 và đường Hồ Chí Minh chạy qua, có cửa khẩu Cầu Treo thông với nước Lào, có con sông Ngàn Phố thơ mộng đi vào thơ ca:

...Đẹp lắm em ơi con sông Ngàn Phố

Sáng cả đôi bờ hoa bưởi trắng phau...

(Nguồn: Wikipedia)